Godzinki Joanny d’Evreux

Nota katalogowa

Nowy Jork, The Cloisters, inv. 54.1.2, fol. 183r

XIV wiek

To zupełnie wyjątkowy, maleńkich rozmiarów luksusowy rękopis Godzinek, dekorowany „en grisaille”, czyli w skali szarości (choć właściwie jest to „camaïeu gris”, połączenie podkolorowanych fragmentów z techniką grisaille). Był to trend estetyczny popularny w dworskiej sztuce francuskiej XIV wieku - moda, wynikająca z kilku aspektów. Po pierwsze szarość stanowiła elegancki kontrast dla powszechnej średniowiecznej wielobarwności, jako że zasadniczo tak w starożytności jak i w późniejszych stuleciach kosztowne intensywne i trwałe barwniki były wyznacznikiem prestiżu.

Po drugie w XIV-stowiecznym Paryżu produkowano popularne na dworach całej Europy luksusowe rzeźbione wyroby w kości słoniowej (szkatułki, dyptyki, grzebienie, oprawy lusterek itp.), które ze względu na wykorzystany materiał także były „bezbarwne”. Po trzecie wreszcie światłocieniowe modelowane malowidła w skali szarości, tworzące iluzję rzeźby, wprowadzili do sztuki przedstawiciele tzw. Protorenesansu - przede wszystkim Giotto, którego wpływy znajdziemy w twórczości jednego z najważniejszych paryskich artystów 1 połowy XIV wieku, jakim był Jean Pucelle. To właśnie on uważany jest za twórcę dekoracji tych Godzinek.

Tradycyjnie zakłada się, że rękopis ten powstał dla Joanny d’Evreux, królowej Francji, żony Karola IV. Na karcie z przedstawieniem Zwiastowania w inicjale ukazano klęczącą królową - zapewne dla niej tworzony był ten rękopis. Warto od razu zaznaczyć, że Godzinki te są niedokończone - część dekoracji pozostała w fazie wstępnego szkicu.

Rękopis ten identyfikuje się głównie na podstawie zapisu z testamentu Joanny d’Evreux (bardzo mały modlitewnik, który król Karol, niech Bóg ma jego duszę w opiece, kazał wykonać dla Madame, a który iluminował Pucelle), jednakże wzmianka ta może dotyczyć innego, nie zachowanego do dziś rękopisu.

W tych Godzinkach brakuje herbów, które zdobiły inne rękopisy należące do Joanny d’Evreux. Jeśli Godzinki te powstały dla Joanny d’Evreux, to datować je należy między 1324, gdy została ona królową, a 1328 gdy zmarł Karol IV. Tymczasem w kalendarzu brakuje dość ważnych wspomnień w. Tomasza z Akwinu (kanonizowany 1323) czy św. Ludwika z Tuluzy (kanonizowany 1317). Mimo tych wątpliwości, większość badaczy przyjmuje identyfikację tego rękopisu jako Godzinek wykonanych przez Jeana Pucelle’a dla Joanny d’Evreux.

Prezentowana na wystawie karta to początek Psalmów Pokutnych - najstarsze modlitewniki dla osób świeckich były to Psałterze, w XIII wieku powstały Psałetrze-Godzinki, a ostatecznie w modlitewnikach zwanych Godzinkami Psałterz zredukowano do siedmiu Psalmów Pokutnych. Na poprzedzającej karcie, po zakończeniu Godzinek do św. Ludwika, ukazano Chrystusa na Majestacie. A jednak na początek Psalmów Pokutnych w inicjale i na marginesach mamy raczej niepoważne przedstawienia: groteskowe fantastyczne stwory, hybrydy ludzko-zwierzęce. Być może w tym przypadku trafna jest popularna interpretacja takich dekoracji: że symbolizują one ludzkie słabości, które prowadzą do grzechu i wymagają pokuty. Przy okazji także na tej karcie widać, że rękopis jest niedokończony — część dekoracji pozostała w fazie wstępnego szkicu.