Kodeks Gertrudy / Psałterz Egberta

Nota katalogowa

Cividale, MAN, cod. CXXXVI, fol. 116r

X-XI wiek

Pierwotnie rękopis ten powstał jako łaciński Psałterz biskupa Trewiru Egberta (zm. 993), dzieło benedyktyńskiego mnicha Ruodprechta z lat osiemdziesiątych X wieku. Nie wiadomo czy kodeks dekorowany był w Trewirze, gdzie biskupem od 977 roku był Egbert, jeden z najważniejszych mecenasów czasów Ottonów, czy też w klasztorze Reichenau, gdzie powstawały inne luksusowe ottońskie rękopisy, bogato zdobione przy użyciu złoceń i kosztownej purpury.

Po śmierci Egberta kodeks nie pozostał jednak w katedrze w Trewirze, lecz przeszedł w posiadanie prywatne, zapewne palatyna reńskiego Henfrieda Ezzona. Jego córka Rycheza została królową Polski jako żona Mieszka II, zaś ich córka Gertruda otrzymała ów Psałterz. Gertruda wyszła za mąż za Izjasława, syna księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Do rękopisu dodała odrębny poszyt pergaminowy, zawierający kalendarz (prawdopodobnie skopiowany z wzorca krakowskiego), prognostyki księżycowy i pogodowy, a przede wszystkim bardzo osobiste modlitwy i 4 miniatury. Ponadto Gertruda dopisała pojedyncze modlitwy na wolne karty Psałterza Egberta, gdzie znalazła się piąta miniatura. Te „gertruriańskie” części zdobione są przez artystów bizantyńsko-ruskich. Poetyckie modlitwy po łacinie są świadectwem wysokiego wykształcenia Gertrudy Mieszkówny, która zarazem jest najstarszym znanym nam z imienia polskim pisarzem.

Dalsze dzieje kodeksu wskazują, że przechodził on z rąk do rąk między kobietami. Najpierw otrzymała go Zbysława, wnuczka Gertrudy, która wyszła za mąż za polskiego Bolesława Krzywoustego. Potem kolejna Gertruda - córka Bolesława Krzywoustego z drugiego jego małżeństwa z Salomeą z Bergów, zabrała rękopis do klasztoru w Zwiefalten, gdzie została mniszką. Następną właścicielką była trzecia Gertruda, żona króla Węgier Andrzeja II, która z kolei dała modlitewnik w posagu swojej córce, przyszłej św. Elżbiecie z Turyngii. Ta zaś gdy po śmierci męża w roku 1227 została tercjarką Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka w Marburgu, ofiarowała kodeks kapitule w Cividale - w roku 1820 stał się on własnością Museo Archeologico Nazionale di Cividale.

Prezentowana na wystawie karta pochodzi z pierwotnej części rękopisu, czyli z Psałterza Egberta, reprezentującego miniatorstwo ottońskie, łączące tradycje renesansu karolińskiego z przepychem zakorzenionym w sztuce bizantyńskiej. Litery zbudowane są ze złotych gałązek z motywami plecionkowymi, a światło ich wypełniają roślinne wici na intensywnie kolorowym tle; dodatkowo całą kartę zajmuje purpurowe pole ujęte w iluzjonistycznie zdobioną ramę. Literze D towarzyszy tu małe złote S - razem tworzą kontrakcję (skrót) słowa DEUS, zaś na drugiej stronie pierwszy złoty wers to „iudicium tuum re[gi da,]” - jest to początek Psalmu 71 („O Boże, przekaż Twój sąd królowi”).