Mszał Udine

Nota katalogowa

kolekcja prywatna, f. 172

1430-35 r.

Kalendarz liturgiczny w tym mszale wyraźnie wskazuje na to, że zamawiającym był patriarcha Akwilei.

W początkach chrześcijaństwa zwierzchnikami metropolitów byli patriarchowie: przede wszystkim Rzymu, Konstantynopola, Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii. Z czasem władzę zwierzchnią w Kościele Wschodnim przejął patriarcha Konstantynopola, zaś w Kościele Zachodnim patriarcha Rzymu zwany papieżem. Godność patriarchy dalej jednak funkcjonowała zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie - w średniowieczu tradycyjnie tytułu patriarchy używali także na przykład biskupi Akwilei, choć miało to głównie znaczenie prestiżowe.

W Udine znajdowała się ulubiona rezydencja patriarchów Akwilei - a później ich siedziba. Jednak w 1420 roku podbili ją Wenecjanie. Wówczas patriarchą był Ludwik Herzog von Teck, który nigdy nie pogodził się z tą stratą. Próbował odzyskać utracone tereny (regiony Friuli i Istria) zarówno zbrojnie, jak i drogami dyplomatycznymi, zwłaszcza zwracając się do cesarza oraz papieża. W 1434 zaapelował o wsparcie do Soboru w Bazylei, i uzyskał wsparcie Ojców Soborowych, a w kolejnym roku Republika Wenecka została obłożona ekskomuniką. Prawdopodobnie patriarcha Ludwik wówczas naprawdę wierzył, że lada moment odzyska utracone tereny - wyrazem tego optymizmu mogła być fundacja tego właśnie mszału, przeznaczonego do użytku w Udine, a dekorowanego przez warsztat czynny w Wiedniu, pracujący na zlecenie rodziny cesarskiej. Nadzieje patriarchy okazały się płonne - Udine pozostało pod władzą Wenecji do schyłku XVIII wieku.

Rękopis ten to odkryte w XXI wieku nieznane dotąd dzieło iluminatora działającego w Wiedniu, zwanego Mistrzem Modlitewnika Albrechta V księcia Austrii. Był to mistrz aktywny od połowy lat 20. XV wieku co najmniej do roku 1448, którego twórczość reprezentowała elegancką, dworską stylistykę środkowoeuropejskiego iluminatorstwa, osadzoną w tradycjach malarstwa czeskiego. Modlitewnik jest w kolekcji prywatnej - w 2014 roku został sprzedany w domu aukcyjnym Christie’s za ponad milion funtów.

Prezentowana karta to początek Modlitwy Eucharystycznej (tzw. Kanon rzymski), który zazwyczaj dekorowany był miniaturą z Ukrzyżowaniem, lecz w tym przypadku nie została ona wykonana (poprzedzająca karta pozostała pusta, a w późniejszym czasie ktoś zanotował na niej dodatkowe modlitwy i instrukcje dla celebransa). Nie zawsze (choć często) owo Ukrzyżowanie zawierało inicjał T rozpoczynający modlitwę (Te igitur) - w tym przypadku znalazł się on już na karcie z tekstem modlitwy, zaś litera zamiast stać się krzyżem, została wykorzystana jako słup w scenie Biczowania Chrystusa.